Баярлан гомдов буюу зүүд ээ гэж...

Баярлан гомдов буюу зүүд ээ гэж...

Нэг мэдсэн чинь далай юм уу, нуур юм уу ямар нэгэн их усны ойролцоо байж байх юм. Ганцаараа ч юм шиг, хамт хүмүүстэй яваа ч юм шиг... Гэтэл нэгэн хүүхдээ дагуулсан залуувтар хос ирж хажууханд байрлах юм гэнэ. Хоёулаа их боловсролтой, боловсон маягийн хүмүүс. Удалгүй хүүхэд нь ямар нэг буруу зүйл хийсэн бололтой, мань хоёр хүүхдээ загнаж зандарч эхлэв ээ, учиргүй зодож нүдээгүй ч гэсэн хажууд нь буй бидэнд хүртэл мэдэгдэхээр асар их дарамталж байв. Тэгснээ залуу хос маань агаарын теннис бололтой тоглоом тоглож эхлэв, нөгөө их усныхаа захад, нэг нь ус руугаа хальт орж гараад тоглож байна. Би тэсэлгүй хүүхдийн хүмүүжлийн тухай яриа тэдэнтэй өрнүүллээ. Тэдний дэргэд хажуулдан хэвтээд ярьж байсныг бодоход усан дотор хэвтэж байсан ч юм шиг... Амьхандаа хүүхдээ загнаж зандрахгүйгээр аль болох аргаар, эвээр хүмүүжүүлэх тухай л яриад байх юм. Нөгөө хоёр ч тоглонгоо сонсож, сонсохоор барах уу харилцан ярилцаж байна.

Удалгүй бүгдээрээ эрэг дээр суух нь суугаад зогсох нь зогсож байна. Бодвол саяны ярианаас үүдэж нүүр хагаран ярилцаж байгаа бололтой, мань хоёр миний тухай сонирхож эхлэв ээ. Гэрлэсэн эсэх, хэдэн хүүхэдтэй гэх мэт. Би гэр бүлээ танилцуулж байх юм гэнэ, “Эхнэр бид хоёр дөрвөн хүүхэдтэй.”

-        - Хөөх, бүр дөрөв юм уу? Хэд хэдэн настай юм?

-        - За, хамгийн том нь хүү, одоо арван найм өнгөрч байгаа, дараах нь охин 16 өнгөрөөд 17 дөхөж байгаа...

      

       Тэгтэл нөгөө хоёр хоорондоо шивэр авир хийгээд явчихав. Ялангуяа хүүхэн нь нэг зүйл ятгаад байгаа бололтой, “...эднийх байвал болох юм биш үү...” гэсэн үгс хальт чихийг минь шүргэлээ. Удалгүй мань хоёр өөрсдийгөө танилцуулах ээлж ирсэн бололтой, гэтэл танил ч юм шиг харагдаад байсан тэр боловсон байрын залуу нь жүжигчин Бооёо гэнэ. Би дотроо гайхасхийгээд өнгөрлөө. Намайг Дорнод гаралтай гэдгийг сонсоод Бооёо, манай Амбий, өөр хэн ч гэнэ вэ нэг нэр хэллээ, эд нар бас Дорнодынх ш дээ гэж байна. Би өөрийг нь бас Дорнодын гаралтай гэж ойлгодогоо хэлэхэд зөвшөөрөн “Тийм тийм, манайхан Дорнодоос ирсэн” гэж баталлаа. Би хүүхдүүдээ танилцуулж дуусаагүй байсан тул Аригун, Сараана хоёрын насыг хэлэх гэтэл санадаггүй, нилээн бодож байж Аригуны нас, дахиад баахан тооцоо хийж байгаад Сарааны насыг хэллээ. Энэ хооронд мань хоёр нүүр дүүрэн мишээл тодруулан нэгэн санал тавилаа. Би арай чүү бага хоёрынхоо насыг бодож олсоныхоо дараа тэдний юу гэх гээд байгааг анхааран сонсоход, Бооёо саяхан ямар нэг одон медаль авсан, тэгээд тэрийгээ тэмдэглэж, хэн нэг хүнийг баярлуулахаар шийдсэн гэнэ. Тэгэхдээ олон хүүхэдтэй айлын нэг хүүхдийнх нь их дээд сургуульд сурах төлбөрийг даахаар шийдсэн гэнэ. Ингээд цааш нь тэр хоёр хоорондоо нарийн ширийнийг нь хэлэлцэж байгаа бололтой хэсэг хугацаа өнгөрлөө. Би ч бөөн баяр, тэсэж ядан хүлээлээ.

      

       Гэтэл.......... гэсэн чинь юу вээээ... би гэртээ орондоо хэвтэж байдаг байгаа. Харамссан гэж жигтэйхэн. Заримдаа зүүд бүр яг бодит, үнэхээр болж өнгөрсөн юм шиг санагдах үе байдаг. Энэ бол тийм л зүүд байлаа, тийм ч учраас итгэж ядан, “жоохон хүлээсэн бол хүүдээ сургалтын төлбөртэй ирэх байж” гэж бараг л харамсах шахав.

    

      Зүүд ээ гэж...

Дэлхий хэзээ сүйрэх вэ?

Ямар муу ёрын юм бичдийм бэ гэж бүү бодоорой. Зүгээр л энэ талаар өөрт байдаг бодлоо хуваалцмаар санагдаад. Хэрэв таалагдахгүй бол та яахаа мэдэж байгаа юм чинь. Ер нь юу л даа, хэтэрхий том асуудал мэт боловч энэ дэлхий хэзээ сүйрч болох талаар үе үе миний толгойд элдэв янзын юмнууд орж ирдэг юм. Та нар Холливудын "Нөгөөдөр" буюу "The day after tomorrow" үзсэн байх. Үзээгүй бол заавал үзээрэй гэж хэлмээр байна. Тэр бол миний бодлоор зүгээр нэг адал явдал хөөсөн арилжааны шинжтэй биш харин нилээн чухал асуудлыг бодитоор хөндсөн кино. Хэрэв та санаж байгаа бол эхлээд энд тэндгүй бороо орж, үер болж, зарим газар урьд үзэгдээгүй байгалийн үзэгдэл болж байгаагаар киноны эхний хэсэг нь өрнөнө. Тэгээд дэлхийн уур амьсгал улам бүр өөрчлөгдсөөр эцэст нь дэлхийн тодорхой хэсгүүдэд галав юүлэлт болж байгааг өгүүлдэг. Тэхээр, надад киноны энэ агуулга нь манай дэлхийн өнөөгийн байдлыг тодорхойлж, цаашид юу болж болзошгүйг зөгнөсөн мэт бодогдоод байгаам. Киноны эхэнд гарч буй тэр байгалийн үзэгдэл бол кинон дээрээ хэдхэн минутанд үргэлжилж буй боловч амьдрал дээр тодорхой удаан хугацаагаар үргэлжлэх үйл явц. Тэр үйл явц нь манай дэлхийд аль хэдийн эхэлцэн байгаа. Бид нар бараг өдөр тутам зурагтаар хардаг, тэр улсад ийм үер болж, энэ улсад түүхэнд нь болж байгаагүй халуун боллоо, тэнд анх удаа цас орж тэдэн хүн осгож үхжээ гэсэн мэдээлэл гарчийна. Энэ бүхэн чинь л тэр кинон дээр гараад байгаа үйл явц. Ингээд бодохоор манай дэлхийн хувь заяа аль хэдийн тодорхой болцон мэт санагддгийм. Энэ үйл явцыг өнөөгийн шинжлэх ухаан, техник технологийн хөгжил яагаад ч зогсоож шийдэж чадку гэдэг нь тодорхой.
Эндээс ямар дүгнэлт гарав гэхээр дэлхий ертөнцөд өнөөдөр болж байгаа үйл явдлууд бол тун өчүүхэн асуудал. Юун Косовогийн тусгаар тогтнол, юун Төвдийн эсэргүүцлийн хөдөлгөөн, юун ядуурал өлсгөлөн, юун яасан Монголын ашигт малтмал! Наана чинь бид бүгдээрээ хүн төрөлхтний хийсэн үйлийн үр, лайг эдэлж байгаль дэлхийн агуу хүчин доор хүч мөхөсдөж сүйрэх тухай яригдаж байхад. Энэ аюул ингэхэд зайлшгүй юм уу? Бидэнд үүнийг зохицуулах, зайлсхийх арга байхгүйм болов уу? Би үүнд ийм хариулт өгнө. Ер нь бол хоёр гурван хүчин зүйлээс болж ирээдүй их л бүрхэг байна гэж хэлнэ дээ. 1-т, тэртээ тэргүй ямар ч хүч зогсоож дийлэхээ байсан дэлхийн хүн амын хэт өсөлт. Хүн өснөө гэдэг чинь тэдний хоол унд, орон байр, хувцас хунар, ер нь л хүний хэрэглээний бүх зүйлийн хэрэгцээ өсч байна гэсэн үг. Энэ болгоныг бид огт оргүйгээс хэзээ ч бий болгодоггүй. Энэ их өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэгцээг хангахын тулд заавал дэлхийнхээ ямар нэг баялаг нөөцийг ашиглаж байж бүтээнэ. Тэр хэрээр байгалийн хоосрол лавшрана. Энэ нь галав юүлэлтийг улам магадлалтай болгоно. Товчдоо, хүн амын өсөлт = илүү их хэрэгцээ = илүү их үйлдвэрлэл = илүү их ашиглалт = илүү их хоосрол = ???? 2-т, Байгаль орчны асуудалд өнөөгийн дэлхийн хүмүүсийн ач холбогдол өгч байгаа байдал. Байгаль хамгаалах талаар ажилладаг байгууллага, санаа зовдог хүмүүс байдаг боловч энэ нь дэндүү хангалтгүй цөөн. Дийлэнх хүмүүсийн хувьд их үсрээл худлаа санаа зовсон болж ярьдаг. Ядаж л өөрөө гэртээ очоод эвдэрхий крантаа засуулах замаар байгаль хамгаалалд хувь нэмрээ оруулахгүй. Аа бас дэлхийн хүн хэт олширлоо, дэлхий маань хэцүүдэх нь ээ гээд өөрийн хувийн амьдралаа огоорч үр хүүхэд гаргахаас татгалзах хүн тун ховор. Ингээд л бид нар дэлхийн сүйрэл, галав юүлэлт гээч юмыг өөрсдөө ухамсаргүй, магад ухамсартайгаар бэлдэж байгаа гэсэн үг.
Энд нэг жишээ хэлэхэд, би саяхан хөдөө яваад ирсэн. Тэнд байхад бараг уулзсан хүн болгон байгаль дэлхий хэрхэн хурдан өөрчлөгдөж байгааг гаслан ярьж байсан. Лав л миний үеийнхэн буюу 30-аас дээш насныхан бидний бага байхад зун хичнээн сайхан болдог байсныг санадаг, ярьдаг. Тэхээр хүний нэг үе ийм их өөрчлөлтийг үзнээ гэдэг чинь их л ноцтой юмны дохио болов уу! За ингээд мунхаглаад байвал яваал байхийм шиг байна. Тиймээс энд хүрээд зогсий. Танд нэг юм бодогдсон бол тэгээл болоо.

Битмийнжихэд учир байнаа

Гадаа цас ханзарч цаг наашилж байгаа нь хичнээн сайхан ч энэ нь манайхны хувьд ядаргааны сезон эхэлдэг үе гэсэн үг. Иймээс битмийн (витамин) хэрэглээний талаар өөрийн дуулсан мэдсэнээ хуваалцахад зохимжтой үе гэж мунхаглан өөрийн гар компьютерийн гарыг нийлүүлж байгаа минь энээ. Тэхээр юуны өмнө битмийний хэрэгцээний тухай. Миний олж мэдсэнээр бидний бие махбодийн өдөр тутам шаардаж байдаг битмийний хэрэгцээ гэж юм байх. Тэрийг нь англиар буюу олон улсын түвшинд RDA (Recommended daily allowance) буюу монголчилбол, өдөр тутам хэрэглэвэл зохих хэмжээ гэдгийм байна. Ямар байгууллагаас гаргасан эсвэл ямар стандартаар явж байгаагаасаа шалтгаалаад энэ RDA нь бага зэрэг зөрүүтэй гардгийм байна лээ. Аль нь ч байлаа гэсэн манайхны хоол хүнсний хэрэглээ, хооллох соёл бол энэ хэрэгцээг хангах тал дээр хаана нь ч үгүй. Битмийний гол үүсвэр болох жимс ногооны монголчуудын хувьд төмс, байцаа, лууван, алим мандарин гэсхийгээд дуусдаг. За даа, алимыг ч байнга хэрэглэдэг нь бидний хэд бол доо. Уул нь бол Англи хэлэнд 'An apple a day' буюу "өдөр бүр нэг алим идэх" гэсэн хэлц байдийм байнлээ. Энэ бол цаанаа их учир утгатай үг гэж боддийн. Тэхээр манайхан ерөнхийдөө байнгын битмийний дутагдалтай явдаг гэсэн үг. Аргагүй дээ, хоолны variety буюу нэр төрөл сайтай, есөн шидийн ногоо жимс хэрэглэдэг барууныхан хүртэл нөгөө битмийнүүдийг чинь нэмэлтээр байнга хэрэглэж байхад. За тэхээр эндээс нэг юм тов тодорхой болж байна, бид битмийнийг байнга хэрэглэх гарцаагүй шаардлага ер нь байна. Харин одоо битмийн уух шаардлагатайг хүлээн зөвшөөрсөн нэг нь гараад аптийкт очлоо гэж бодий. Тэнд ороход нэг асуудал гарна. Нөгөө битмийн чинь тэнд ёоз ёозоороо, өнгө өнгөөрөө, улс улсаараа, үнэтэй хямдаараа байжийгаа. Алийг нь авах уу? Дахиад өөрийнхөө туршлага болон энэ талын боловсрол өндөртэй нөхрийнхөө зөвлөгөө хоёр дээр тулгуурлаад бяцхан зөвлөгөө өгий. Юуны өмнө үнэтэй л бол сайн гэдэг зарчмыг энд түр хойш нь тавиад аптийкт байгаа хамгийн олон ширхэгтэй битмийнээс нь эхлэн нэгбүрчлэн хайрцгийг нь харах хэрэгтэй. Тэнд нэг ширхэгт агуулагдах битмийн болон минерал буюу эрдэс бодис бүрийн хэмжээг заасан байгаа. Мэдээж энэ хэмжээ нь өндөр тусмаа сайн, таны хэрэгцээг төдийчинээ хангана гэсэн үг. Заримдаа хаана ямар фирмд үйлдвэрлэсэн гэдгээсээ хамаараад агууламж нь тийм ч өндөр биш хэрнээ үнэ нь өндөр байх хандлага байдийм байна лээ. Тийм учраас хайрцган дах ширхэг, ширхэг бүрийн агууламж хоёрыг эхлээд сайн анзаарах хэрэгтэй. Тэрнээс биш Амээрик үү, Гирмаан уу, эсвэл Орост үйлдвэрлэсэн үү гэдэг нь нээх чухал биш. Битмийн л бол битмийн. Гэхдээ манайхны хийдэг Битмийн Цэ гээд байгаа шар бөмбөлгүүд бол ёстой хэрэггүй эд гэдгийг саначаарай. Тэр бол зүгээр л будагтай чихэр. Хэрэв битмийн Цэ-г дангаар нь уух шаардлага гарвал Аскорбины хүчил-ийг авсан нь хамаагүй дээр. Яагаад гэвэл энэ нь цэврээрээ Цэ байдаг. За тэгээд мульт битмийнийг сонгохдоо аль болох олон ширхэгтэй, агууламж өндөртэйг нь сонгох хэрэгтэй. Бас нэг зөвлөгөө, би хувьдаа битмийн комплекс авахдаа Бөмбөгөрийн урд, Genex буудлын эсрэг талд байдаг Монос руу очдог. Миний туршлагаас харахад тэнд битмийн комплекс бусад газраас ямар ч байсан 2-3 мянган төгрөгөөр татуу байдийн. Эцэст нь хэлэхэд миний л мэдэх эргэн тойрны хүмүүс битмийн болон битмийн хэрэглээний талаар цэгцтэй мэдлэг байхгүй, тэгээд ч битмийнийг зөв зохистой хэрэглэдэггүй, хааяа нэг санахаараа эсвэл эмч хэлэхээр захын аптийкаас таарсаныг нь аваад уучдаг хүмүүс байдгийм. Ер нь манайхны дийлэнх нь тийм гэдэгт би эргэлзэкү байгаа. Тийм болохоор энийг уншаад чи нэг хүнтэй ч гэсэн хуваалцвал их л буян болжийгаан тэрдээ, хэ хэ.

Энд хэрэг болох болов уу гээд жишээ болох RDA-г нэгэн сайтаас авч доор тавьлаа. Энд дараад эх сайт руу нь орж болно. Анхааруулахад, энэ RDA яг туйлын зөв нь гэж би баталку. Яагаад гэвэл өөр жижиг ялгаатай хувилбарууд байдаг гэдгийг би дээр дурьдсан. Та нар хэрэгтэй бол өөрсдөө Google-дээд илүү мэдээлэл хайж олохоо хэнээр ч заалгахгүй. Зарим нэг монголчилж чадку битмийний нэрийг тэр чигээр нь орхисоныг бас анхаараарай.

Тосон даруулгатай битмийн*

	Нас	Энерги	Уураг	Vit A		Vit D		Vit E		Vit K
		k. cal	g	IU	*ug RE	IU	*ug	IU	*mg TE	*ug
Хүүхэд	4-6	1,800	30/24	2,500	500	400	5	9	7	-/20
	7-10	2,400/ 2,000	36/28	3,300	500	400	5	10	7	-/30
Эрэгтэй нас. хүр	15-18	3,000	54/59	5,000	1,000	400	5	15	10	-/65
	19-24	3,000/ 2,900	54/58	5,000	1,000	400	5	15	10	-/70
	25-50	2,700	56/63	5,000	1,000	-	5	15	10	-/80
	50+	2,400	56/63	5,000	1,000	-	10	15	10	-/80
Эмэгтэй нас.хүр	15-18	2,100	48/44	4,000	800	400	5	12	8	-/55
	19-24	2,100	46/46	4,000	800	400	5	12	8	-/60
	25-50	2,000	46/50	4,000	800	-	5	12	8	-/65
	50+	1,800	46/50	4,000	800	-	10	12	8	-/65

* Энд эхний багана нь RDA-ийн хуучин стандарт, харин хоёр дах нь сүүлд гарсан стандарт гэнээ

Усан даруулгатай битмийн*

	Нас	Аскорбин хүчил (Вит С)	Folacin/ Folate	Niacin	Vit В2	Vit В1	Vit B6	Vit B12
		mg	mcg	mg	mg	mg	mg	mcg
Хүүхэд	4-6	40/45	200/75	12	1.1	0.9	0.9/1.1	1.5/1.0
	7-10	40/45	300/100	16/13	1.2	1.2/1.0	1.2	2.0/1.4
Эр.нас. хүр	15-18	45/60	400/200	20	1.8	1.5	2.0	3.0/2.0
	19-24	45/60	400/200	20/19	1.8/1.7	1.5	2.0	3.0/2.0
	25-50	45/60	400/200	18/19	1.6/1.7	1.4/1.5	2.0	3.0/2.0
	50+	45/60	400/200	16/15	1.5/1.4	1.2	2.0	3.0/2.0
Эм.нас.хүр	15-18	45/60	400/180	14/15	1.4/1.3	1.1	2.0/1.5	3.0/2.0
	19-24	45/60	400/180	14/15	1.4/1.3	1.1	2.0/1.6	3.0/2.0
	25-50	45/60	400/180	13/15	1.2/1.3	1.0/1.1	2.0/1.6	3.0/2.0
	50+	45/60	400/180	12/13	1.1/1.2	1.0	2.0/1.6	3.0/2.0

Минерал эрдэс бодис болон бусад*

	Нас	Кальци	Фосфор	Иод	Төмөр	Магний	Цайр	Selenium	Фтор
		mg	mg	ug	mg	mg	mg	*ug	*mg
Хүүхэд	4-6	800	800/500	80/90	10	200/130	10	-/20	-/1.1
	7-10	800	800	110/120	10	250	10	-/30	-/3.2
Эр.нас.хүр	15-18	1200/1300	1200/1250	150	18/12	400/410	15	-/50	-/3.8
	19-24	800/1000	800/700	140/150	10	350/400	15	-/70	-/3.8
	25-50	800/1000	800/700	130/150	10	350/420	15	-/70	-/3.8
	50+	800/1200	800/700	110/150	10	350/420	15	-/70	-/2.9
Эм.нас.хүр	15-18	1200/1300	1200/1250

Тайваний сониноос

Юуны өмнө Blogger дээр өөрийн блогтой болсондоо сэтгэгдэл тун өндөр байгаагаа зарлаж байна аа. За ингээд шууд бичлэгтээ оръё. Саявтархан нэг Тайвань хүүхэн миний Skype-аар орж ирдгийм байна. Тэгэхээр нь accept хийгээд авчлаа. Гол нь Тайваниас орж ирж байгаа болохоор их сонирхолтой санагдлаал даа. Тэрнээс биш орж ирсэн болгоныг accept-лана гэж юу байхав, хэ хэ. За тэр яахав. Түүнтэй энэ хугацаанд олон янзын сэдвээр ярилцлаа. Ярьсан зүйлсээсээ сонирхолтой байж магад гэсэн сэдвээ эхлээд хуваалцъя. Тайвань улс чинь манайхыг тусгаар улс гэж үздэггүй магадгүй цорын ганц улс байсан байх аа? Тэгээд энэ талаар түүний бодол санааг сонирхсийм. Тэгсэн мань хүн бол манайхыг тусгаар улс гэж хувьдаа үздэг юм байна. Яагаад гэхлээр, Монгол НҮБ-ийн гишүүн, харин Тайвань биш, тийм болохоор бидэнд тэгж хэлэх эрх байхгүй гэж байнлээ. Зөв л сэтгэлгээ!!! Ер нь бол Монголыг зөвшөөрдөггүй байсан нь зөвхөн тэдний албан бичиг цаасны хүрээнд байсан болтой юм. Одоо бол бичиг цаасан дээрээ ч, хүмүүсийн типикал үзэл бодол нь ч манайхыг хүлээн зөвшөөрдөг болсийм байна гэж бодсон. Баабар гуай энэ талаар нэг нийтлэлдээ дурьдсан байсан санагдана. Тэр хүүхэн хэлэхдээ Монголыг Хятадын хэсэг гэж үзэх явдал нь их хуучны үзэл гэж байнлээ. Та нар яадгийг мэдкү, гэхдээ би л хувьдаа анх Тайваний энэ бодлогыг сонсчоод их дургүй хүрдэг байсан. Өөрсдийгөө яая гэж байж бас Монголоор оролдоод байхийм гэж эгдүүцдэг байлаа. За энэ ч яахав, тэгээд түүнээс ер нь Хятадын талаар юу гэж боддогийг нь сонирхсон чинь хамгийн сонирхолтой нь Тайвань Хятадад нэгдэхэд огт санаа зовох зүйлгүй, тэхдээ энэ үзэл зөвхөн өөрөөр нь зогсохгүй маш өргөн хүрээнд байдаг гэнээ. Бараг 50 орчим хувь нь тэгж боддог байх гэж тэр хэлнэлээ. Энэ бас их сонин санагдсан шүү. Тэгсэн хэрнээ манайхны сэтгэхүй Хятадуудаас шал өөр гэж байгаам. Уул нь хэл яриа, хоол унд, уламжлалт соёл гээд тэднийг хооронд нь нэгтгэдэг зүйл олон байдагч хүмүүсийн сэтгэх арга барил нь өөр болцон болохоор Хятадаасаа шал өөр хүмүүс байдаг болтойм. Тайвань чинь зайлуул Голланд, Португал, Япон эд нарын захиргаанд олон жил явсан юм байна. Тийм болохоор хүмүүсийнх нь сэтгэхүй Хятадуудаас өөр байдаг гэж хэлсэн тэрний зөв болоод явчиж байгаам. За нэг иймэрхүү сонинтой. Жаахан ч гэсэн сонирхолтой мэдээлэл авсан гэж найджийна. Дараа түүнээр дамжуулж олж авсан өөр сонин хачинг хөөрнөө.

Өө тийм сонирхолтой байж магад гээд зургийг нь орууллаа. Япон соёл тэнд их хүчтэй байсан гэдгийн жишээ болох зураг.